10. bölüm
Hatırlatma metotları
Adalet Atlası podcast serisinin bu bölümünde yayıncı Rober Koptaş, medya sanatçısı ve yönetmen Deniz Tortum ve yönetmen Ceylan Özgün Özçelik ile hatırlatma metotları üzerine konuşuyoruz. Geçmişte yaşanan adaletsizlikleri bugüne taşımanın araçları olarak yayıncılığı, sanal gerçekliği (VR) ve sinemayı ele alıyoruz. 1915 Ermeni Soykırımı öncesi ve sonrasında olanlar, 6-7 Eylül 1955 pogromu ve 2 Temmuz 1993 Madımak katliamını bu mecralarda ürettikleri işlerle hatırlatan konuklar, kullandıkları metotların imkân ve sınırlarını aktarıyor.
“Hatırlatma metotları” başlıklı bu bölümde yanıtını aradığımız bazı sorular şöyle:
Hatırlama ve hatırlatma çabasının temelinde neler var? Egemenin hatırlatmasıyla karşı-hafıza üreticilerinin hatırlatmasını ayrıştıranlar ne? Hatırlama nasıl bir yaralanabilirlik içeriyor? Mecraların nitelikleri, hatırlamayı nasıl tetikliyor? Bedensel ile zihinsel hatırlama nasıl farklılaşıyor? Geçmemiş bir geçmişi bugün hatırlatmak empati kavramına dair ne söylüyor? Hatırlatma ertesinde hatırlatan neler yaşıyor?
“Hatırlatma metotları” başlıklı bu bölümde yanıtını aradığımız bazı sorular şöyle:
Hatırlama ve hatırlatma çabasının temelinde neler var? Egemenin hatırlatmasıyla karşı-hafıza üreticilerinin hatırlatmasını ayrıştıranlar ne? Hatırlama nasıl bir yaralanabilirlik içeriyor? Mecraların nitelikleri, hatırlamayı nasıl tetikliyor? Bedensel ile zihinsel hatırlama nasıl farklılaşıyor? Geçmemiş bir geçmişi bugün hatırlatmak empati kavramına dair ne söylüyor? Hatırlatma ertesinde hatırlatan neler yaşıyor?
Konuklar Hakkında
1977 İstanbul doğumlu Rober Koptaş Aras Yayıncılık’ta ve Agos gazetesinde çalıştı. Kitapları yayıma hazırladı; gazete yazıları ve dergi makaleleri kaleme aldı. Hâlihazırda Aras Yayıncılık'ın yayın yönetmenliği görevini yürütmekte.
Ceylan Özgün Özçelik, 2002’de Best Medya’da çalışmaya başladı. Yaklaşık on dört yıl televizyon programcılığı ve sinema yazarlığı yaptı. 2013’te Dikkat Çekim Var! adlı röportaj kitabı yayımlandı. Müzikalden gerilime farklı türlerde kısa filmler yazıp yönetti. İlk sinema filmi Kaygı, 2017’de Berlin Film Festivali’nde Panorama Special seçkisinde prömiyerini yaptı. Kısa ve uzun filmleri; SXSW, RIDM, São Paulo, DOKUFEST, Londra, Ann Arbor, Sitges dâhil yüzden fazla uluslararası festivalde gösterildi. BluTV’de yayınlanan 7Yüz dizisinin Karşılaşmalar adlı bölümünü yönetti. Yeni projesi Cadı Üçlemesi’yle Berlin Medienboard konuk sanatçı programına ve San Francisco SFFILM programına seçildi. 13+ adlı bir kısa kurmaca, 15+ adlı bir uzun belgesel ve 18+ adlı bir uzun kurmaca filmden oluşan Cadı Üçlemesi, kız çocuklarına ve kadına yönelik şiddete dair iyileşme öyküleri anlatıyor.
Yönetmen ve medya sanatçısı Deniz Tortum, Bard College’da sinema eğitimi aldı. Filmleri ve yeni medya çalışmaları Venedik Film Festivali, SXSW, Sharjah Bienali, Sheffield, !f İstanbul, True/False ve Dokufest dahil olmak üzere pek çok önemli festivalde gösterildi. 2013’te çektiği ilk uzun filmi “Zayiat”, dünya prömiyerini South by Southwest’te (SXSW) yaptı. 2017’de Carmine Grimaldi ile birlikte yönettikleri “Keşke Barış Gelse”, Dokufest’te En İyi Kısa Belgesel Ödülü’nü aldı ve önemli festivallerde gösterildi. MIT Open Documentary Lab’de araştırma görevlisi olarak sanal gerçeklik üzerine çalıştı ve !f İstanbul ve Camden film festivallerinin yeni medya bölümlerinin küratörlüğünü yaptı. Çağrı Hakan Zaman ve Nil Tuzcu ile birlikte hazırladıkları ve 6-7 Eylül olaylarını anlatan “Eylül 1955” (2016) ve Emre Yeksan’ın “Yuva” filminin dünyasından ilhamla çektiği “Selyatağı” (2018) adlı sanal gerçeklik projelerine imza attı. 2016-2018 yıllarında Harvard Film Study Center’da üzerine çalışmaya başladığı belgesel filmi “Maddenin Halleri”, dünya prömiyerini Ocak 2020’de Rotterdam Film Festivali’nin Bright Future bölümünde yaptı. Kathryn Hamilton ile birlikte yönettiği film projesi “Our Ark”, 2021’de IDFA’da dünya prömiyerini gerçekleştirdi.
Okuma Önerileri:
Çağrı Hakan Zaman, Nil Tuzcu, “Dijital Mekânda Empati ve Toplum Hafızası”, Arredamento Mimarlık, Sayı 335, S. 104, Ekim 2019.
Deniz Şenliler, “Geleceğin Anlatı Biçimi: Sanal Gerçeklik”, Artful Living, Şubat 2017. (https://www.artfulliving.com.tr/sanat/gelecegin-anlati-bicimi-sanal-gerceklik-i-10685)
Esin Gülsen, “Bir Hafızasızlaştırma Örneği Olarak Ulucanlar Cezaevi Müzesi: Kimin Hafızası, Hangi Geçmişle Yüzleşme?”, Türkiye’de Geçiş Dönemi Adaleti: Dönüşen Özneler, Yöntemler ve Araçlar, Hakikat Adalet Hafıza Merkezi, Kasım 2020. (https://sempozyum.hakikatadalethafiza.org)
Eyüp Süzgün, Öznel Deneyim Mekânı Olarak Biyolojik Hafıza: Hafızanın Bilinç ve Kimlikle İlişkisi, Bisav, 2012. (https://www.bisav.org.tr/Bulten/183/1102/oznel_deneyim_mekani_olarak_biyolojik_hafiza_hafizanin_bilinc_ve_benlikle_iliskisi)
Fethiye Çetin, Anneannem, Metis Yayınları, 2004.
Francisco J. Varela, Eleanor Rosch, Evan Thompson, The Embodied Mind, MIT Press, 1991.
George Lakoff, Mark Johnson, Metaforlar (çev. Gökhan Yavuz Demir), İthaki Yayınları, 2015.
Gizem Bayıksel, Ceylan Özgün Özçelik, “Unutmaya direnen bir film: Kaygı”, P24, Haziran 2017. (http://platform24.org/soylesiler/2229/unutmaya-direnen-bir-film--kaygi)
Göze Orhon, “The weight of the past: Memory and Turkey’s 12 September Coup”, Essex University, 2015. (https://ethos.bl.uk/OrderDetails.do?uin=uk.bl.ethos.617056)
Hamasdeğ, Güvercinim Harputta Kaldı, Aras Yayıncılık, 1997.
İlayda Üstel, “Turkish Government’s ‘15 July Virtual Reality Project’: Creating a New Reality”, Universiteit Van Amsterdam, 2018. (https://scripties.uba.uva.nl/search?id=663669)
Javier Cercas, Imposter, Knopf Publishing, 2018.
Mithat Sancar, Geçmişle Hesaplaşma: Unutma Kültüründen Hatırlama Kültürüne, İletişim Yayınları, 2007.
Sami Gülgöz, Berivan Ece, Sezin Öner (der.) Hayatı Hatırlamak: Otobiyografik Belleğe Bilimsel Yaklaşımlar, Koç Üniversitesi Yayınları, 2018.
Sarkis Srent, Ermeni Edebiyatı Numuneleri 1913, Aras Yayıncılık, 2012.
Sezin Öner, Sami Gülgöz, Representing the Collective Past: Public Event Memories and Future Simulations in Turkey, Routledge, 2020. (https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=en&user=AVGroawAAAAJ&citation_for_view=AVGroawAAAAJ:Tyk-4Ss8FVUC)
Sezin Öner, Why do we Remember our Past? Autobiographical Memory Functions in Different Contexts, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016. (https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=en&user=AVGroawAAAAJ&citation_for_view=AVGroawAAAAJ:IjCSPb-OGe4C)
Steve Rose, “Inside Dau, the ‘Stalinist Truman Show’: ‘I had absolute freedom – until KGB grabbed me’”, The Guardian, Ocak 2019. (https://www.theguardian.com/film/2019/jan/26/inside-the-stalinist-truman-show-dau-i-had-absolute-freedom-until-the-kgb-grabbed-me)
Struma Olayı, https://tr.wikipedia.org/wiki/Struma_Olayı
Şenal Sarıhan, Madımak Yangını Sivas Katliamı Davası Cilt 1 – 2, Ankara Barosu, 2002.
Tayfun Serttaş, Stüdyo Osep, Aras Yayıncılık, 2009.
Tayfun Serttaş, Foto Galatasaray, Aras Yayıncılık, 2011.
Tûba Karatepe, Elif Yılmaz Şentürk, Varol Saydam, Bilgi ve Belge çalışmaları: Özel Arşivlerde Teori ve Uygulama, Hiperlink Yayınları, 2017.
Zaven Biberyan, Mahkûmların Şafağı: Özyaşam Öyküsü 1921-1946, Aras Yayıncılık, 2021.
Zehra Betül Atasoy, “Mimarlık Tarihi Söyleşileri: Lorans Tanatar Baruh”, Arkitera, Ekim 2013. (https://www.arkitera.com/soylesi/mimarlik-tarihi-soylesileri-lorans-tanatar-baruh/)
Zeki Coşkun, Aleviler, Sünniler ve Öteki Sivas, İletişim Yayınları, 1995.
İzleme/Dinleme Önerileri:
Adam Khalil, Bayley Sweitzer (yön.) Empty Metal, 2018.
Alain Resnais (yön.) Gece ve Sis, Argos Films, 1955.
Alberto Grifi (yön.) Lia, 1977. (https://www.youtube.com/watch?v=76v4nlo8Ddk)
Alberto Grifi, Massimo Sarchielli (yön.) Anna, 1975. (https://www.youtube.com/watch?v=P6KgbcT6cwM)
Ceylan Özgün Özçelik (yön.) Kaygı, Me-appeal Film, 2017.
Ceylan Özgün Özçelik (yön.) Cadı Üçlemesi 13+, Filmada, 2019. (http://www.cadiuclemesi.com)
Ceylan Özgün Özçelik (yön.) Cadı Üçlemesi 15+, Filmada, 2022. (http://www.cadiuclemesi.com)
Emre Yeksan (yön.) Körfez, 2017. (https://vimeo.com/281059048)
Eytan İpeker (yön.) Miss Holokost Survivor, 2020. (https://documentarist.org/turkiye-panorama/miss-holokost-survivor/)
Germaine Dulac (yön.) La Souriante Madame Beudet, 1923. (https://www.youtube.com/watch?v=OE0oYGaXdZk)
Hazal Özvarış, Umut Tümay Aslan, Nora Tataryan, 1.9 Temsilin adaleti, Adalet Atlası Podcast Serisi, Anadolu Kültür, Aralık 2020. (https://open.spotify.com/episode/4eT6QY6qYtfXVLfrpKdAaK?si=9ca8664edeb34f67)
İlya Khrzhanovsky (yön.) Dau, 2019. (https://www.dau.com/en)
Jak Şalom, Artun Yeres (yön.) Beyoğlu ’68, 1968. (http://sinematek.tv/beyoglu-68/)
Narimane Bari (yön.) Bloody Beans, 2013.
Steven Spielberg (yön.), Schindler’s List, 1993.
Tony Gatlif (yön.) Exils, 2004.
Sergi/VR:
Babil Derneği (Kolektif), Bizzat Hallediniz, Depo İstanbul, Aralık 2015 – Ocak 2016.
(https://www.depoistanbul.net/event/bizzat-hallediniz/)
Deniz Tortum, Eylül 1955, 2016. (https://deniztortum.com/september-1955)
Nonny de la Pena, Project Syria, 2014. (https://docubase.mit.edu/project/project-syria/)
1977 İstanbul doğumlu Rober Koptaş Aras Yayıncılık’ta ve Agos gazetesinde çalıştı. Kitapları yayıma hazırladı; gazete yazıları ve dergi makaleleri kaleme aldı. Hâlihazırda Aras Yayıncılık'ın yayın yönetmenliği görevini yürütmekte.
Ceylan Özgün Özçelik, 2002’de Best Medya’da çalışmaya başladı. Yaklaşık on dört yıl televizyon programcılığı ve sinema yazarlığı yaptı. 2013’te Dikkat Çekim Var! adlı röportaj kitabı yayımlandı. Müzikalden gerilime farklı türlerde kısa filmler yazıp yönetti. İlk sinema filmi Kaygı, 2017’de Berlin Film Festivali’nde Panorama Special seçkisinde prömiyerini yaptı. Kısa ve uzun filmleri; SXSW, RIDM, São Paulo, DOKUFEST, Londra, Ann Arbor, Sitges dâhil yüzden fazla uluslararası festivalde gösterildi. BluTV’de yayınlanan 7Yüz dizisinin Karşılaşmalar adlı bölümünü yönetti. Yeni projesi Cadı Üçlemesi’yle Berlin Medienboard konuk sanatçı programına ve San Francisco SFFILM programına seçildi. 13+ adlı bir kısa kurmaca, 15+ adlı bir uzun belgesel ve 18+ adlı bir uzun kurmaca filmden oluşan Cadı Üçlemesi, kız çocuklarına ve kadına yönelik şiddete dair iyileşme öyküleri anlatıyor.
Yönetmen ve medya sanatçısı Deniz Tortum, Bard College’da sinema eğitimi aldı. Filmleri ve yeni medya çalışmaları Venedik Film Festivali, SXSW, Sharjah Bienali, Sheffield, !f İstanbul, True/False ve Dokufest dahil olmak üzere pek çok önemli festivalde gösterildi. 2013’te çektiği ilk uzun filmi “Zayiat”, dünya prömiyerini South by Southwest’te (SXSW) yaptı. 2017’de Carmine Grimaldi ile birlikte yönettikleri “Keşke Barış Gelse”, Dokufest’te En İyi Kısa Belgesel Ödülü’nü aldı ve önemli festivallerde gösterildi. MIT Open Documentary Lab’de araştırma görevlisi olarak sanal gerçeklik üzerine çalıştı ve !f İstanbul ve Camden film festivallerinin yeni medya bölümlerinin küratörlüğünü yaptı. Çağrı Hakan Zaman ve Nil Tuzcu ile birlikte hazırladıkları ve 6-7 Eylül olaylarını anlatan “Eylül 1955” (2016) ve Emre Yeksan’ın “Yuva” filminin dünyasından ilhamla çektiği “Selyatağı” (2018) adlı sanal gerçeklik projelerine imza attı. 2016-2018 yıllarında Harvard Film Study Center’da üzerine çalışmaya başladığı belgesel filmi “Maddenin Halleri”, dünya prömiyerini Ocak 2020’de Rotterdam Film Festivali’nin Bright Future bölümünde yaptı. Kathryn Hamilton ile birlikte yönettiği film projesi “Our Ark”, 2021’de IDFA’da dünya prömiyerini gerçekleştirdi.
Okuma Önerileri:
Çağrı Hakan Zaman, Nil Tuzcu, “Dijital Mekânda Empati ve Toplum Hafızası”, Arredamento Mimarlık, Sayı 335, S. 104, Ekim 2019.
Deniz Şenliler, “Geleceğin Anlatı Biçimi: Sanal Gerçeklik”, Artful Living, Şubat 2017. (https://www.artfulliving.com.tr/sanat/gelecegin-anlati-bicimi-sanal-gerceklik-i-10685)
Esin Gülsen, “Bir Hafızasızlaştırma Örneği Olarak Ulucanlar Cezaevi Müzesi: Kimin Hafızası, Hangi Geçmişle Yüzleşme?”, Türkiye’de Geçiş Dönemi Adaleti: Dönüşen Özneler, Yöntemler ve Araçlar, Hakikat Adalet Hafıza Merkezi, Kasım 2020. (https://sempozyum.hakikatadalethafiza.org)
Eyüp Süzgün, Öznel Deneyim Mekânı Olarak Biyolojik Hafıza: Hafızanın Bilinç ve Kimlikle İlişkisi, Bisav, 2012. (https://www.bisav.org.tr/Bulten/183/1102/oznel_deneyim_mekani_olarak_biyolojik_hafiza_hafizanin_bilinc_ve_benlikle_iliskisi)
Fethiye Çetin, Anneannem, Metis Yayınları, 2004.
Francisco J. Varela, Eleanor Rosch, Evan Thompson, The Embodied Mind, MIT Press, 1991.
George Lakoff, Mark Johnson, Metaforlar (çev. Gökhan Yavuz Demir), İthaki Yayınları, 2015.
Gizem Bayıksel, Ceylan Özgün Özçelik, “Unutmaya direnen bir film: Kaygı”, P24, Haziran 2017. (http://platform24.org/soylesiler/2229/unutmaya-direnen-bir-film--kaygi)
Göze Orhon, “The weight of the past: Memory and Turkey’s 12 September Coup”, Essex University, 2015. (https://ethos.bl.uk/OrderDetails.do?uin=uk.bl.ethos.617056)
Hamasdeğ, Güvercinim Harputta Kaldı, Aras Yayıncılık, 1997.
İlayda Üstel, “Turkish Government’s ‘15 July Virtual Reality Project’: Creating a New Reality”, Universiteit Van Amsterdam, 2018. (https://scripties.uba.uva.nl/search?id=663669)
Javier Cercas, Imposter, Knopf Publishing, 2018.
Mithat Sancar, Geçmişle Hesaplaşma: Unutma Kültüründen Hatırlama Kültürüne, İletişim Yayınları, 2007.
Sami Gülgöz, Berivan Ece, Sezin Öner (der.) Hayatı Hatırlamak: Otobiyografik Belleğe Bilimsel Yaklaşımlar, Koç Üniversitesi Yayınları, 2018.
Sarkis Srent, Ermeni Edebiyatı Numuneleri 1913, Aras Yayıncılık, 2012.
Sezin Öner, Sami Gülgöz, Representing the Collective Past: Public Event Memories and Future Simulations in Turkey, Routledge, 2020. (https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=en&user=AVGroawAAAAJ&citation_for_view=AVGroawAAAAJ:Tyk-4Ss8FVUC)
Sezin Öner, Why do we Remember our Past? Autobiographical Memory Functions in Different Contexts, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016. (https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=en&user=AVGroawAAAAJ&citation_for_view=AVGroawAAAAJ:IjCSPb-OGe4C)
Steve Rose, “Inside Dau, the ‘Stalinist Truman Show’: ‘I had absolute freedom – until KGB grabbed me’”, The Guardian, Ocak 2019. (https://www.theguardian.com/film/2019/jan/26/inside-the-stalinist-truman-show-dau-i-had-absolute-freedom-until-the-kgb-grabbed-me)
Struma Olayı, https://tr.wikipedia.org/wiki/Struma_Olayı
Şenal Sarıhan, Madımak Yangını Sivas Katliamı Davası Cilt 1 – 2, Ankara Barosu, 2002.
Tayfun Serttaş, Stüdyo Osep, Aras Yayıncılık, 2009.
Tayfun Serttaş, Foto Galatasaray, Aras Yayıncılık, 2011.
Tûba Karatepe, Elif Yılmaz Şentürk, Varol Saydam, Bilgi ve Belge çalışmaları: Özel Arşivlerde Teori ve Uygulama, Hiperlink Yayınları, 2017.
Zaven Biberyan, Mahkûmların Şafağı: Özyaşam Öyküsü 1921-1946, Aras Yayıncılık, 2021.
Zehra Betül Atasoy, “Mimarlık Tarihi Söyleşileri: Lorans Tanatar Baruh”, Arkitera, Ekim 2013. (https://www.arkitera.com/soylesi/mimarlik-tarihi-soylesileri-lorans-tanatar-baruh/)
Zeki Coşkun, Aleviler, Sünniler ve Öteki Sivas, İletişim Yayınları, 1995.
İzleme/Dinleme Önerileri:
Adam Khalil, Bayley Sweitzer (yön.) Empty Metal, 2018.
Alain Resnais (yön.) Gece ve Sis, Argos Films, 1955.
Alberto Grifi (yön.) Lia, 1977. (https://www.youtube.com/watch?v=76v4nlo8Ddk)
Alberto Grifi, Massimo Sarchielli (yön.) Anna, 1975. (https://www.youtube.com/watch?v=P6KgbcT6cwM)
Ceylan Özgün Özçelik (yön.) Kaygı, Me-appeal Film, 2017.
Ceylan Özgün Özçelik (yön.) Cadı Üçlemesi 13+, Filmada, 2019. (http://www.cadiuclemesi.com)
Ceylan Özgün Özçelik (yön.) Cadı Üçlemesi 15+, Filmada, 2022. (http://www.cadiuclemesi.com)
Emre Yeksan (yön.) Körfez, 2017. (https://vimeo.com/281059048)
Eytan İpeker (yön.) Miss Holokost Survivor, 2020. (https://documentarist.org/turkiye-panorama/miss-holokost-survivor/)
Germaine Dulac (yön.) La Souriante Madame Beudet, 1923. (https://www.youtube.com/watch?v=OE0oYGaXdZk)
Hazal Özvarış, Umut Tümay Aslan, Nora Tataryan, 1.9 Temsilin adaleti, Adalet Atlası Podcast Serisi, Anadolu Kültür, Aralık 2020. (https://open.spotify.com/episode/4eT6QY6qYtfXVLfrpKdAaK?si=9ca8664edeb34f67)
İlya Khrzhanovsky (yön.) Dau, 2019. (https://www.dau.com/en)
Jak Şalom, Artun Yeres (yön.) Beyoğlu ’68, 1968. (http://sinematek.tv/beyoglu-68/)
Narimane Bari (yön.) Bloody Beans, 2013.
Steven Spielberg (yön.), Schindler’s List, 1993.
Tony Gatlif (yön.) Exils, 2004.
Sergi/VR:
Babil Derneği (Kolektif), Bizzat Hallediniz, Depo İstanbul, Aralık 2015 – Ocak 2016.
(https://www.depoistanbul.net/event/bizzat-hallediniz/)
Deniz Tortum, Eylül 1955, 2016. (https://deniztortum.com/september-1955)
Nonny de la Pena, Project Syria, 2014. (https://docubase.mit.edu/project/project-syria/)